Um Nóbelsverðlaunin í bókmenntum

Bókmenntaverðlaun Nóbels eru einhver virtustu verðlaun sem rithöfundi geta fallið í skaut.  Meðal verðlaunahafa eru þekktustu rithöfundar 20. aldarinnar, fólk á borð við Ernest Hemingway, John Steinbeck, Toni Morrison, Gabriel Garcia Marquez og Doris Lessing.

Halldór Laxness er eini Íslendingurinn sem hlotið hefur þessi eftirsóttu verðlaun, þó að fleiri Íslendingar hafi verið tilnefndir í gegnum tíðina.  Íslendingur var fyrst tilnefndur til þessara verðlauna árið 1918 en það var Gunnar Gunnarsson.  Hann var aftur tilnefndur árin 1921-22 auk þess sem til greina kom að skipta verðlaununum á milli Halldórs og Gunnars árið 1955, en ekki varð af því og Gunnar hlaut aldrei verðlaunin.  Aðrir Íslendingar sem tilnefndir voru á fyrri hluta aldarinnar eru Einar H. Kvaran og Guðmundur Kamban, en hvorugur þeirra kom sterklega til greina.  Tilnefningar til Nóbelsverðlaunanna eru ekki birtar fyrr en fimmtíu árum eftir að verðlaunin eru veitt og því er ekki vitað hvort Íslendingar hafi verið tilnefndir hin síðari ár.

Bókmenntaverðlaunin voru fyrst afhent árið 1901 samkvæmt leiðbeiningum sem sænski uppfinningamaðurinn Alfred Nobel lét eftir sig í erfðaskrá sinni en hann lést árið 1896.  Þar kvað á um að hin gífurlegu auðæfi sem hann skildi eftir sig ætti að nota til þessa setja á stofn fimm verðlaun.  Þessi verðlaun skyldu svo veitt þeim einstaklingum sem skarað hefðu fram úr á sínu sviði í eðlis-, efna-, læknisfræði, bókmenntum og friðarbaráttu.  Árið 1969 var hagfræðiverðlaunum sænska seðlabankans í minningu Alfreds Nobel bætt við og eru þau veitt með hinum upprunalegu Nóbelsverðlaunum.

Val á bókmenntaverðlaunahafa er í höndum sænsku akademíunnar.  Tilnefningar berast hvaðanæva að úr heiminum en leitað er til fagaðila eftir þeim.  Þeir sem geta sent inn tilnefningar eru meðlimir Sænsku Akademíunnar sem og annarra svipaðra stofnana og félaga, prófessorar sem sérhæfa sig í bókmenntum og tungumálum við ýmsa háskóla, fyrrum verðlaunahafar bókmenntaverðlaunanna og formenn rithöfundasambanda sem eru í forsvari fyrir bókmenntaheim síns lands.  Ekki er leyfilegt að tilnefna sjálfan sig.

Þegar tilnefningarnar hafa borist í hús, ekki síðar en 1. febrúar, tekur Nóbelsnefnd Sænsku Akademíunnar við. Hún er skipuð 5 af 18 meðlimum akademíunnar og fer yfir allar tilnefningarnar í samráði við akademíuna.  Nefndin grisjar listann þar til einungis fimm einstaklingar standa eftir. Um haustið, þegar meðlimir akademíunnar hafa kynnt sér möguleikana til hlítar taka þeir ákvörðun og er hún yfirleitt tilkynnt í fyrri hluta október.

Til að hljóta verðlaunin verður rithöfundur að fá meiri en helming atkvæða og nokkrum sinnum á fyrri hluta aldarinnar kom það fyrir að verðlaunin voru ekki veitt þar sem nefndin gat ekki komið sér saman um ágæti eins rithöfundar.

Halldór var fyrst tilnefndur árið 1948 og er eftir það tilnefndur á hverju ári þar til hann hlýtur verðlaunin árið 1955.  Þeir sem tilnefna hann á þessu tímabili eru íslenskir fræðimenn, bæði við Háskóla Íslands og Kaupmannahafnarháskóla, þeir Sigurður Nordal, Einar Ólafur Sveinsson og Jón Helgason auk Halldórs Stefánssonar, formanns Rithöfundasambands Íslands.

10. desember eru bókmenntaverðlaunin svo afhent við hátíðlega athöfn í Stokkhólmi, ásamt hinum Nóbelsverðlaununum og hagfræðiverðlaununum.  Eina undantekningin eru friðarverðlaunin sem veitt eru í Osló sama dag. Verðlaunaafhendingin hefur verið haldin í hljómleikahöll Stokkhólms síðan hún var fullbúin árið 1926. Þó eru undanskilin árin sem seinni heimsstyrjöldin stóð sem hæst þegar engin verðlaun voru veitt.  Það er konungur Svíþjóðar sem afhendir verðlaunin, öll nema friðarverðlaunin sem afhent eru í Osló sama dag.  Við athöfnina fá verðlaunahafarnir orðu, skírteini og skjal sem staðfestir upphæð verðlaunafésins.

Orðan hefur verið eins frá upphafi og er hönnuð af Svíanum Erik Lindberg. Hún er úr gulli og framan á henni er mynd af Alfred Nóbel.  Aftan á orðunni er mynd af skáldi sem situr undir lárviðartré og listagyðju hans.  Þar er grafið nafn verðlaunahafans auk áletruninnar Inventas vitam juvat excoluisse per artes. Þetta er tilvitnun í Eneasarkviðu Virgils sem lauslega þýtt merkir að listin bæti lífið.

Nóbelsskírteinið er sérhannað fyrir hvern og einn og það var listamaðurinn Bertha Svensson-Piehl sem hannaði skírteini Halldórs.  Skírteini bókmenntaverðlaunahafans er prentað á pergament meðan hinir verðlaunahafarnir láta sér nægja handgerðan pappír.

Verðlaunaféð er umtalsvert enda var Alfred Nóbel ríkur maður er hann lést.  Þegar Halldór fékk verðlaunin var verðlaunaféð 190.000 sænskar krónur sem umreiknað yfir í íslenskar krónur dagsins í dag eru  tæplega 46 milljónir.  Verðlaunaféð í dag er þó enn hærra, eða tíu milljónir sænskra króna.  Það eru rúmlega 182 milljónir íslenskra króna.

Yngsti verðlaunahafi bókmenntaverðlaunanna var Rudyard Kipling, höfundur The jungle book en hann var 42 að aldri er hann hlaut verðlaunin.  Sá elsti var Doris Lessing, 88 ára gömul.  12 konur hafa fengið verðlaunin, þeirra fyrst Selma Lagerlöf árið 1909.

Hér er hægt að fræðast meira um Nóbelsverðlaunin.