Stórþjóðir og smáþjóðir
(Að efni til erindi haldið að Álfaskeiði í Hrunamannahreppi 26. júlí)
Við heyrum iðulega talað um smáar þjóðir og stórar, um smáþjóðir og stórþjóðir. Það er siður að virða stórþjóðir mikils í ræðu og riti, rétt einsog það liggi í hlutarins eðli að stórþjóð beri einhver sérstök virðíng, en um smáþjóð er jafnan rætt af nokkurri vorkunn, einsog það væri hálfömurlegt hlutskifti að teljast til þesskonar safnaðar. Hitt er sjaldgæfara, að heyra menn skilgreina hvað þeir eigi við þegar þeir gera uppá milli smáþjóðar og stórþjóðar, eða skýra hvað því valdi að ein þjóð er kölluð smá, önnur stór. Þessi greinarmunur, sem virðist of sjálfsagður til þess að menn hirði að útskýra hann, er þó bersýnilega grundvallaður á talfræðilegum forsendum: stór er sú þjóð er stendur saman af mörgum einstaklingum, en hin smáþjóð, er samanstendur af fám.
Mér virðist sem þetta ósjálfráða talfræðilega mat á þjóðum hafi sama galla og flestar þær skilgreiníngar aðrar sem gera mergð eða fyrirferð að höfuðkosti hlutar eða aðalatriði. Eftir sömu reglu mætti kalla mýbit stórþjóð af því flugurnar eru svo margar, en kýr smáþjóð af því þær eru tiltölulega fáar; þeir sem leggja eitthvað uppúr slíku talfræðilegu mati; mundu sennilega bæta því við að kýr verði oft að leggja á flótta undan flugu og af því megi ráða ágæti mývargs.
Því verður að vísu ekki neitað að mýflugur séu miklu fleiri en kýr. Og það er alveg rétt, mýflugur eru merkilegar, að geta látið jafnstórar skepnur og kýr leggja á flótta, og meira að segja blóðgað þær. Þannig er stórþjóð nógu fjölmenn til að reka fámennar þjóðir á flótta og bíta þær til blóðs. Við nánari athugun hlýtur þó að rísa vafi um stórleik sem sé í því fólginn að vera svo margmennur að geta bitið aðra til blóðs.
Ég skal skjóta því hér inn að þjóðir þær sem Norðurálfa á að þakka mentun sína, forngrikkir og gyðíngar, voru fyrir svona 2500 árum, þegar menníng þeirra stóð sem hæst, ekki miklu fleiri að höfðatölu en vér íslendíngar erum nú. Þessar austrænu smáþjóðir hafa með heimspeki, trúarbrögðum og siðfræði, þeim hugsjónum sem þeir arfleiddu Vesturlönd, lagt grundvöllinn að mestallri mentun hvítra manna, það má segja að siðmenning Vesturlanda búi í skjóli forngrikkja og gyðínga enn þann dag í dag. Að kalla þessar þjóðir smáar, er ekki alveg laust við að vera broslegt.
Víkjum aftur að hinni fyrri skilgreiníngu á stórþjóð og smáþjóð. Nú mætti segja að dæmið sem ég tók af mývargi og nautgripum sé að því leyti villandi sem hér séu bornar saman misjafnlega fyrirferðarmiklar dýrategundir; en þjóðir, bæði þær sem nefndar eru stórar og eins hinar sem kallast smáar, samanstandi af mönnum sem allir, upp að ofan, séu einhversstaðar milli eins og tveggja metra á lángveginn, og einhversstaðar milli hundrað og tvö hundruð punda að þýngd.
Nú skulum við, held ég, sleppa öllu leingdarmáli hér, því annars gætum við freistast til að mæla stórleik þjóða eftir því hve lángar þær yrðu ef allir einstaklíngar væru bundnir saman á endunum og síðan mældir í kílómetrum – hverju guð forði. Hitt væri nær veruleikanum, eða að minsta kosti nær eðlisfræðinni, að meta stórleik þjóðar eftir vikt, þannig að sú væri kölluð mest stórþjóð er sannanlega legði sig mest ef allir einstaklíngar hennar væru viktaðir og kroppþúngi þeirra síðan lagður saman.
Með þessari aðferð er næsta auðvelt að sanna að flestar þjóðir séu stórþjóðir í samanburði við oss íslendíngar. Danir eru eftir þessum reikníngi hérumbil 25 sinnum meiri stórþjóð en íslendingar. Og ef við tökum dæmi af bandaríkjamönnum, sem eru nálægustu nágrannar okkar að því leyti sem þeir hafa troðið sér uppá okkur hér í landi okkar sjálfra, þá hafa þeir samanlagðan kroppþúnga sem er þúsund sinnum meiri en þýngd allra íslendínga. Þeir eru þannig stórþjóð gagnvart íslendíngum að því leyti sem þeir leggja fram 100.000 kíló í mannfólki á móti hverju hundraði sem við leggjum fram í sama. Slíkur reginmunur getur semsé orðið á smáþjóð og stórþjóð ef metið er til frálags. Aðeins er sú skiftíng þjóða sem grundvallast á mismunandi kjötmagni bersýnilega fundin upp af slátrurum eða mönnum sem reka kjötverslun, þótt því verði ekki neitað að stundum virðist þetta vera hið eina mat á þjóðum sem flestir meiri háttar stjórnmálamenn skilji og taki gilt. En ef við tökum nú forngrikki til samanburðar, þá þjóð sem ég sagði áðan að grundvallað hafi menníngu Vesturlanda og ráði ásamt gyðíngum hugmyndaheimi vorum enn í dag, - hversu þúng er sú þjóð nú ef hún væri viktuð? Ég varpa fram þessari spurníngu en skal ekki reyna að svara henni. Nema ég veit að fróðir menn telja forngrikki horfna þjóð og byggi annað fólk Grikkland vorra daga. Það er hvergi hægt að benda á þá þjóð sem flestar hugmyndir vorar um mentun hafa átt rót sína til að rekja í tvö þúsund ár, - hún hefur hvorki tölu né vikt.
Ég held að tala einstaklínga eða samanþjöppuð þýngd þeirra veiti eingin svör um það hvort þjóðir séu smáar eða stórar, einfaldlega af því þeir eiginleikar sem skapa þjóð eiga lítt eða ekki skylt við kroppþúnga eða tölu. Ef einhver hópur manna á afturámóti þá eiginleika sem þjóðerni samanstendur af, þá skiftir ekki máli hvort sá hópur er stór eða lítill, þúngur eða léttur. Þeir eiginleikar sem skapa þjóð eru ekki tækir á mæli né vog.
Það sem öðru framar myndar þjóð er samheyrileikakend einstaklínga á einhverju tilteknu landssvæði; tilinníng þess að þeir séu partar af einni heild, limir á einum líkama – þrátt fyrir ýmiskonar aðstöðumun einstaklínga sín á milli, jafnvel þann aðstöðumun í efnhag sem annars skipar þeim í stéttir eða flokka. Í þessum samheyrileik er sú tilfinníng ríkur þáttur að landið, þetta sérstaka land, heyri oss öllum til að nokkru leyti – jafnt sælum og veslum, já, eingusíður þeim meðal vor sem ekki eiga þumlúng lands. Oss finst vér vera hjartabundnir landinu í heild, og ýmsum stöðum landsins alveg sérstaklega, og þá er ekki spurt um landgæði né hitt hver sé þínglýstur eigandi þessara tilteknu staða. Tökum til dæmis stað einsog Þíngvelli, - ríkir og snauðir eiga Þíngvöllu jafnt, hver sem kann að nytja gæði staðarins; öll þjóðin finnur samheyrileik sinn alveg sérstaklega á þessum stað af því hann er brennidepill sögu vorrar. Hin sterku teingsl vor við land og sögu, sem vér finnum hvað best á stað einsog Þíngvöllum, þó vér finnum þau reyndar líka hver og einn í sínu bygðarlagi,eða jafnvel á fjallvegum, eða bara hjá gömlu tóttarbroti, - þessi teingsl eru það sem gera sérstakan hóp manna að þjóð, en ekki höfðatala né önnur fyrirferð. Þá þjóð sem er ekki hjartabundin landi sínu fyrir söguna, hana skortir einn helsta eiginleik þjóðar, og slík þjóð er jafndauf og lítilfjörleg þó hún sé talin í miljónum. Vér íslendingar erum jafnvel hjartabundnir Rosmhvalanesi, saga vor í þúsund ár mælir úr hinu svarta hrauni þess. Því miður hafa alltaf verið til þjóðir, ef þjóðir skyldi kalla, sem virðast ekki eiga höfuðeinkenni annað en laungunina til að troða sér uppá annað fólk, alstaðar þar sem þær eiga ekki heima. Slíkar þjóðir vantar venjulega flesta þá eiginleika sem skapa þjóð, og eru altaf í eðli sínu smáþjóðir einsog mýbitið, hvað sem þær eru fjölmennar. Þessu hvimleiða ,,þjóðar” einkenni hefur sjaldan fylgt mikill velfarnaður til leingdar.
Annað atriði, þúngvægt í því að skapa mönnum þann samheyrileik sem heitir þjóðerni, er túngan. Túngan er ein þeirra sameigna sem gerir oss öll að einni þjóð, hver sem aðstöðumunur vor í lífinu kann að vera að öðru leyti. Um túnguna er því líkt farið og flesta aðra þætti er skapa þjóð, að um hana er erfitt að nota lýsíngarorðin stór og smár. Það er einginn viðhlítandi mælir til, sem fái sýnt að íslenska, töluð af rúmlega hundrað þúsundum manna, sé smærri túnga en t.d kínverska, sem töluð er ég veit ekki af hvað mörgum hundruðum miljóna. En ef ætti að gefa þjóðum einkunn fyrir þær greinar sem þjóðerni samanstendur af, þá held ég að sú þjóð sem ekki á sér þjóðtúngu hljóti að fá gríðarlegan mínus. Nauðgestir vorir hér á Íslandi, bandaríkjamenn, eru að því leyti smærri og fátækari þjóð en vér, að þeir eiga aungva þjóðtúngu. Þeir bjargast við mál annarrar þjóðar. Og með því bókmentir eru alveg sérstaklega og umfram alt bundnar túngu, þá er aðeins í vafasömum skilníngi og með hæpnum rétti hægt að tala um bandarískar bókmentir: bókmentir þeirra eru í raun réttri enskar bókmentir samdar í Norðurameríku einsog skáldskapur Stephans G. eru íslenskar bókmentir háður ýmsum þeim skilyðrum sem bandarískir staðhættir skapa – en það er ekki til neitt mál sem heitir bandaríska.
Þær þjóðir eru til í heiminum sem eru nýfarnar að skrifa, og aðrar sem eru jafnvel enn ekki byrjaðar á því. Vér íslendíngar höfum átt skáldskap frá ómunatíð og vér höfum stöðugt verið að skrifa bækur í meira en 800 ár. Vér höfum verið sagnaþjóð og skáldaþjóð frá upphafi. Ekki aðeins saga vor í safnfræðilegum skilníngi, heldur einnig alt líf hið innra með þjóðinni hefur óklæðst formi skáldskapar á túngu vorri, - ekki einsog marklaust gys sem hángir utaná því fólki mörgu, sem kallað er á einhverju hrognamáli ,,litteret”, heldur er skáldskapur oss jafnsamgróinn og náttúrulegur og túngan sjálf.
Ég má ekki gleyma áður en ég lýk þessum orðum, að minna á það, að meðan þjóð varðveitir þann samheyrileik sem heitir þjóðerni, varðveitir hann sem lifandi verðmæti í hug og hjarta, þá er eingin þjóð stærri en hún. Margmenn ríki hafa ekki aðeins liðast í sundur, heldur hefur gersamlega liðið upphaf þeim á þessum tæpum ellefu hundrað árum síðan vér íslendíngar hófumst í landi voru. Vér höfum sjálfir lifað uppaf þeim á þessum tæpum ellefu hundruð árum síðan vér íslendíngar hófumst í landi voru. Vér höfum sjálfir lifað af sjö hundruð ára erlenda áþján, af því samheirileikur vor sem þjóðar var ekki aðeins lifandi afl í oss, heldur einnig óhagganlegt bjarg sem svarf að lokum sundur alla hlekki. Höfðatala og kroppþúngi eru lítilfjörlegar og hlægilegar gáfur útaf fyrir sig, enda sprínga þær þjóðir fyrstar sem rembast mest af stærð sinni. Ég vil áður en ég hætti að nefna aftur nafn þjóðar sem ég mintist á áðan, og lík er íslendingum um mart, en það eru gyðíngar. Þessi þjóð var í tvö þúsund ár viðskila við það land sem hún taldi þjóðarvöggu sína, og þoldi landlaus svipaðar búsifjar og vér íslendíngar urðum að þola í landi vor sjálfra, svo að þeim lá hvað eftir annað við útsloknan einsog oss. Þjóðernislegur samheyrileiki þeirra var slíkur, hvar sem þeir fóru og flæktust - og þó þeir væru landlausir nema hvað þeir áttu Ísraelsland í bókum sínum helgum – þá efaðist einginn um að þeir væru sérstök þjóð; og þó landteingsl þeirra væru að vísu óáþreifanlegri en vor íslendínga, þá vó þar uppá móti að þeir áttu sérstakan guð sem altaf hélt áfram að vera hjá þeim, hvort heldur þeir köfuðu í undirdjúpin eða settust á ystu brún morgunroðans, einn og sannur ofar öllum guðum eins fyrir því þó bæði kristnir menn og múhameðstrúar reyndu að hremma hann frá þeim. Og þar kom að lokum, þegar ótal stórþjóðir sem kölluðu sig, og einkum þær sem höfðu þrúgað þá mest í tvö þúsund ár, voru orðnar daufar og afllausar til illverka, þá var samheyrileiki gyðínga enn svo lifandi afl og stafur Mósesar svo máttugur, sem áður hafði slegið vatn úr klettum, að það land sem þeir höfðu átt í helgum bókum og draumum upplaukst þeim, og þángað eru þeir nú komnir að sækja flautubollann eftir tvö þúsund ár. Fá dæmi eru til skýrari um að það er ekki höfðatala né samanlagður frálagsþúngi sem skapar stórþjóð.
1953